TEFE ve TÜFE Nedir? Nasıl Hesaplanır ve Aralarındaki Farklar Nelerdir?

Ekonomik verilerin şeffaf bir şekilde izlenmesi hem bireylerin hem de işletmelerin sağlıklı finansal kararlar alabilmesi açısından kritik öneme sahiptir. Türkiye’de enflasyonun ölçümünde kullanılan temel göstergeler arasında üretici fiyat endeksleri (Yİ‑ÜFE, eski adıyla TEFE) ile tüketici fiyat endeksi (TÜFE) yer alır. Yazımızda, bu kavramlarının ne anlama geldiğini, nasıl hesaplandığını ve ekonomik karar süreçlerine olan etkilerini kapsamlı şekilde ele alıyoruz.

TEFE Nedir?

TEFE (Toptan Eşya Fiyat Endeksi), toptan satış düzeyindeki mal ve hizmet fiyatlarının zaman içindeki değişimini takip eden bir ekonomik göstergedir. Eskiden yemeklik yağ, çelik gibi üretim aşamasındaki ürünlerin fiyat değişimlerini ölçmek için kullanılırdı. 2005 itibarıyla yerini Üretici Fiyat Endeksi (ÜFE) aldı. Ardından 2014’te uygulamaya giren yeni revizyonla ÜFE, Yurt İçi Üretici Fiyat Endeksi (Yİ-ÜFE) şeklinde güncellendi. Buna rağmen TEFE, özellikle eski dönem sözleşmelerinde referans olarak yer almaya devam etmektedir.

Yİ-ÜFE, üreticilerin yaptıkları satışlarda KDV ve ÖTV gibi vergiler hariç temel fiyat düzeylerini izler ve aylık olarak TÜİK tarafından açıklanır. Üretimdeki fiyat artışlarını gösteren Yİ-ÜFE, tüketiciye yansıyan enflasyon trendini önden tahmin etme imkânı sağlar. Özellikle kira, ihale ve tazminat hesaplarında Yİ-ÜFE referans alınarak değer güncellemeleri yapılır. Ayrıca, Merkez Bankası gibi kurumlar, Yİ-ÜFE’yi takip ederek enflasyon öngörülerini pekiştirmede kullanır.

TEFE (Yİ-ÜFE: Yurt İçi Üretici Fiyat Endeksi) Nasıl Hesaplanır?

TEFE (güncel adıyla Yİ-ÜFE) hesaplama süreci genel olarak aşağıdaki adımları içerir:

• Yİ-ÜFE’nin hesaplanmasında sektörler arası ağırlıklandırma esas alınır. Sanayi, tarım, enerji ve hizmet gibi çeşitli sektörlere ait ürünlerin fiyatları belirli periyotlarla toplanır. Her ürünün fiyatı, ilgili sektör içerisindeki ekonomik ağırlığına göre çarpılır ve ağırlıklı ortalama endeks değeri elde edilir.
• Elde edilen bu endeks değeri, baz yıl verileriyle karşılaştırılarak dönemsel yüzdesel değişim hesaplanır. Böylece fiyatların hangi oranda arttığı ya da azaldığı anlaşılır.

Yİ-ÜFE, işletmelerin üretim maliyetlerindeki eğilimleri izlemelerine ve fiyatlama stratejilerini daha sağlıklı oluşturabilmelerine yardımcı olur. Aynı zamanda kamu politikaları, sözleşmelerdeki fiyat güncellemeleri ve ekonomik analizler için önemli bir referans niteliği taşır.

TÜFE (Tüketici Fiyat Endeksi) Nedir?

TÜFE, “Tüketici Fiyat Endeksi”nin kısaltmasıdır ve hane halkının satın aldığı mal ve hizmetlerin fiyatlarındaki ortalama değişimi ölçen temel bir ekonomik göstergedir. Gıda, giyim, konut, ulaştırma, sağlık ve eğitim gibi kalemleri kapsayan bu endeks, tüketici düzeyindeki enflasyonun en somut verisi olarak kabul edilir.

TÜFE, bireylerin yaşam maliyetlerini analiz edebilmesi açısından kritik bir araçtır. Aynı zamanda kamu politikalarının şekillendirilmesinde, asgari ücret ve memur maaşlarının belirlenmesinde, kira artış oranlarının hesaplanmasında ve sosyal yardımların güncellenmesinde temel referans olarak kullanılır. Enflasyonla mücadele kapsamında uygulanan para ve maliye politikalarının başarısı da TÜFE’deki değişimlerle değerlendirilir. Bu nedenle, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası başta olmak üzere birçok kamu ve özel kurum tarafından yakından takip edilir.

TÜFE (Tüketici Fiyat Endeksi) Nasıl Hesaplanır?

TÜFE hesaplaması, belirli bir dönemde tüketicilerin satın aldığı mal ve hizmetlerin fiyatlarının takibi esasına dayanır. Bu işlem; temsili bir tüketim sepeti, bölgesel fiyat gözlemleri ve harcama ağırlıklarının birlikte değerlendirilmesiyle gerçekleştirilir.

2025 yılı itibarıyla, TÜİK tarafından hesaplanan TÜFE; 12 ana harcama grubu altında 407 madde ve 951 çeşitten oluşan temsili bir tüketim sepetine dayanmaktadır. Endeksin oluşturulması için Türkiye genelinde 81 il ve 233 ilçede yer alan yaklaşık 29.941 işyeri ve 5.246 kiralık konuttan her ay yaklaşık 609.382 fiyat gözlemi toplanır.

Hesaplama süreci şu adımlardan oluşur:

1.    Fiyat Toplama: Türkiye genelinde market, mağaza, pazar yeri, hizmet noktaları ve kiralık konutlardan elde edilen yaklaşık 610 bin fiyat verisi, TÜİK’in saha ekipleri tarafından düzenli aralıklarla toplanır. Fiyatlar, tüketicinin doğrudan ödediği tutarı yansıtır ve KDV, ÖTV gibi vergileri de kapsar.

2.    Ağırlıklandırma: Tüketim sepetinde yer alan her ürün ya da hizmet kalemi, hane halkı harcamalarındaki payına göre ağırlıklandırılır. 2025 yılı itibarıyla gıda ve alkolsüz içeceklerin sepetteki ağırlığı %24,96’ya gerilemiş; ulaştırma %15,34’e düşmüş; konut grubunun payı ise %15,21’e yükselmiştir. Bu oranlar, hane halkı bütçe anketleriyle elde edilen tüketim eğilimlerine göre her yıl güncellenir.

3.    Endeks Hesaplama: Toplanan fiyat verileri, ilgili harcama gruplarının ağırlıklarıyla çarpılarak endeks değeri elde edilir. Endeks hesaplamasında zincirleme Laspeyres formülü kullanılır. Aylık ya da yıllık enflasyon oranı şu şekilde hesaplanır: (Cari Ay Endeksi / Geçen Yıl Aynı Ay Endeksi – 1) × 100

4.    Sepet Güncellemesi: TÜİK, her yıl Aralık ayında tüketim sepetini ve harcama ağırlıklarını güncelleyerek bir sonraki yıl için geçerli olacak yeni yapıyı belirler. Yeni tüketim alışkanlıklarını yansıtan ürünler sepete eklenirken, önemi azalan ürünler çıkarılır. Örneğin son yıllarda elektrikli otomobil, implant tedavi ve güneş gözlüğü gibi ürünler sepete dâhil edilmiştir. Kadın pardösüsü ve şemsiye ise artık tüketim alışkanlıkları içinde temsil edici olmadığı için sepetten çıkarılmıştır. Ayrıca hâlihazırda var olan kalemlere yeni madde çeşitleri eklenmiştir; örneğin dijital yayın hizmetleri, uçak bileti, tren ücreti, kitaplar ve yurt dışı turlar gibi başlıklara yeni alt kalemler dahil edilmiştir.

Bu kapsamlı yöntem sayesinde TÜFE, hem bireylerin yaşam maliyetlerindeki değişimi hem de ekonomideki genel enflasyon eğilimini şeffaf biçimde ortaya koyar. Aynı zamanda fiyat istikrarının korunması hedefiyle uygulanan para politikalarının etkinliğini ölçmek için kritik bir gösterge işlevi görür.

TEFE ve TÜFE Arasındaki Farklar Nelerdir?

Aşağıda yer alan temel farklar, TEFE (güncel adıyla Yİ-ÜFE) ve TÜFE arasındaki kavramsal ve işlevsel ayrımı net biçimde ortaya koyar:

1.    Ölçüm Kapsamı ve Seviyesi: Yİ-ÜFE, üretim aşamasındaki fiyatları baz alır. Sanayi, enerji, madencilik ve tarım sektörlerinde üreticilerin mal ve hizmetlere uyguladığı toptan fiyatları yansıtır. TÜFE ise perakende satış seviyesindeki nihai tüketici fiyatlarını ölçer. Gıda, konut, ulaştırma, sağlık ve eğitim gibi hane halkı harcamaları bu endeksin kapsamındadır.

2.    Fiyatların Vergi ve Gider Yapısı: Yİ-ÜFE, KDV ve ÖTV gibi dolaylı vergileri içermez; üreticinin eline geçen fiyatları dikkate alır. TÜFE ise tüketicinin ödediği nihai fiyatı baz alır; dolayısıyla tüm vergileri ve ek maliyetleri kapsar.

3.    Tüketim ve Üretim Temsiliyeti: Yİ-ÜFE, ağırlıklı olarak üretim sektörlerini temsil eder ve hizmet sektörünü sınırlı düzeyde kapsar. TÜFE ise bireylerin doğrudan tüketim alışkanlıklarını yansıtır ve hizmet sektörünü de kapsamlı biçimde değerlendirir.

4.    Enflasyonun Türü ve Kaynağına Yaklaşım: Yİ-ÜFE, maliyet kaynaklı enflasyonu temsil eder. Üretim girdilerindeki fiyat artışları, henüz tüketiciye yansımadan bu endeks üzerinden takip edilebilir. TÜFE ise talep kaynaklı enflasyonu yansıtır ve tüketici düzeyindeki gerçek fiyat artışlarını gösterir.

5.    Zamanlama ve Geçiş Etkisi: Yİ-ÜFE’de yaşanan fiyat artışları, zamanla TÜFE’ye yansır. Bu geçiş genellikle uzun vadede gerçekleşir; üreticiler artan maliyetleri zaman içinde tüketici fiyatlarına aktarır. TÜFE ise tüketici davranışlarından doğrudan etkilenir ve kısa vadeli değişimleri daha hızlı yansıtır.

6.    Kullanım Alanları: TÜFE, kamu kurumları tarafından maaş artışları, emekli aylıkları, sosyal yardımlar ve kira artış oranlarının hesaplanmasında doğrudan referans alınır. Ayrıca Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, enflasyon hedeflemesi ve faiz politikaları açısından bu endeksi temel alır. Yİ-ÜFE ise işletmelerin maliyet analizi, fiyatlandırma stratejileri ve uzun vadeli sözleşmelerinde kullanılır. Özellikle kamu ihalelerinde, endeksli finansal ürünlerde ve üretime dönük mali planlamalarda önemli bir veri kaynağıdır.

7.    İthal Ürün ve Vergi İçeriği: Yİ-ÜFE, ithal ürünleri ve tüketiciye yansıyan vergileri kapsamazken; TÜFE hem ithal malların fiyatlarını hem de vergi yüklerini içeren geniş bir fiyat yapısını yansıtır.
Bu farklar, Yİ-ÜFE ve TÜFE’nin birbirinden bağımsız değil, aksine birbirini tamamlayan ekonomik göstergeler olduğunu ortaya koyar. Enflasyonun yönü, süresi ve kaynağı hakkında sağlıklı öngörülerde bulunabilmek için her iki endeksin birlikte değerlendirilmesi gerekir.

TEFE ve TÜFE Verileri Hangi Kurum Tarafından Açıklanır?

Türkiye’de TEFE (güncel adıyla Yİ-ÜFE) ve TÜFE verileri, yalnızca Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından hesaplanır ve her ay kamuoyuyla paylaşılır. TÜİK, bu endeksleri metodolojik açıklamalarla birlikte yayımlayarak şeffaflık sağlamakla yükümlüdür. TÜFE ve Yİ-ÜFE verilerine ve tüm detaylara TÜİK’in resmî internet sitesinden ulaşılabilir.

TEFE ve TÜFE Verileri Piyasaları ve Ekonomiyi Nasıl Etkiler?

TEFE (güncel adıyla Yİ-ÜFE: Yurt İçi Üretici Fiyat Endeksi) ve TÜFE (Tüketici Fiyat Endeksi), fiyat istikrarını gözeten tüm makroekonomik politikaların temelini oluşturan göstergelerdir. Bu iki veri seti, enflasyonun farklı kaynaklarını ortaya koyarak hem bireysel hem de kurumsal düzeyde ekonomik kararların alınmasında belirleyici rol oynar.

• Yİ-ÜFE, üretici seviyesindeki fiyat değişimlerini ölçer. Sanayi, enerji ve tarım gibi üretim odaklı sektörlerdeki maliyet hareketlerini yansıttığı için özellikle maliyet yönlü enflasyon baskılarının tespitinde kullanılır. Üreticilerin karşılaştığı bu maliyet artışları, zamanla tüketici fiyatlarına yansıyabileceğinden, Yİ-ÜFE verisi aynı zamanda TÜFE’nin gelecekteki eğilimleri için bir öncü gösterge niteliğindedir. İşletmeler, Yİ-ÜFE’yi fiyatlandırma stratejileri, maliyet kontrolü, kamu ihalelerine teklif hazırlama ve sözleşme yönetimi gibi alanlarda referans alır.
• TÜFE ise nihai tüketici fiyatlarındaki değişimleri yansıtarak talep kaynaklı enflasyon görünümünü ortaya koyar. Hane halkının tüketim alışkanlıklarını ve yaşam maliyetlerini doğrudan etkileyen bu endeks, geniş bir mal ve hizmet sepetine dayanır. Bu nedenle, asgari ücret ve memur maaşları, kira artış oranları ve sosyal yardım güncellemeleri gibi çok sayıda karar doğrudan TÜFE verisine göre şekillenir. Aynı zamanda, enflasyon hedeflemesi yapan merkez bankaları, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) dahil, faiz politikalarını belirlerken esas olarak TÜFE’yi baz alır.

Finansal piyasalarda da bu göstergeler güçlü bir etkiye sahiptir. Yatırımcılar, TÜFE verilerindeki değişimleri takip ederek döviz kuru, tahvil faizleri ve hisse senedi piyasaları üzerindeki olası hareketleri analiz eder. Özellikle TÜFE’deki yukarı yönlü sürprizler, piyasada faiz artırımı beklentisini tetikleyebilirken, Yİ-ÜFE’deki artışlar ise kur geçişkenliği ve maliyet enflasyonu risklerini önceden haber verebilir.

Yİ-ÜFE ile TÜFE arasındaki geçiş etkisi, ekonomistler ve politika yapıcılar tarafından yakından izlenir. Akademik araştırmalara göre; Yİ-ÜFE’de yaşanan %1’lik artış, yaklaşık iki yıl içinde TÜFE’ye ortalama %30 oranında yansıyabilir. Tersi yönde, TÜFE’deki artışlar ise kısa vadede üretici fiyatlarını etkileyebilir. Bu karşılıklı ilişki sayesinde, enflasyonun kaynağının arz mı yoksa talep yönlü mü olduğu analiz edilebilir. Kısaca, Yİ-ÜFE üretim maliyetlerini; TÜFE ise yaşam maliyetlerini izler. Her iki endeks birlikte değerlendirildiğinde, enflasyonun yapısına ve ekonomik politikaların etkinliğine dair daha kapsamlı bir analiz imkânı sunar.